Bu muhtesem Türk Destaninin tamami 400.000 misradir. Bir Kirgiz destanidir. Müslüman Kirgizlarla Putperest Kalmuklar arasindaki mücadeleri anlatir. Bununla beraber Manas Destaninin dokuzuncu yüzyilda, Kirgizlarin yenisey Kiyilarinda devlet kurmaga basladiklari sirada tesekkül ettigini ileri süren ilim adamlari da mevcuttur. Manas’ in, tarihi bir sahsiyet olduguna dair izlere tesadüf edilmemis ise de, Kirgiz-Kalmuk mücadelerinde temayüz etmis bir Kirgiz yigidinin, muhtemelen bir Kirgiz Beginin adi ve yigitligi ile bu destana mevzu oldugu bir ihtimal sayilamaz.
Manas Destani, Kirgizlarin bir bkima ansiklopedisi gibidir. Manas Destaninda Kirgizlarin bütün örf ve adetlerini, inanislarini, dünya görüslerini, diger milletlerle olan iliskilerinin, masallarini ve ahlak anlayislarini bulmak mümkündür. Manas Destaninin bütününü söyleyenlere Manasçi, bir kismini söyleyenlere irci denilir. Manasçilar, destani anlatirken kendi zamanlarinin, tesiri altinda kaldiklari hadiselerini veya duygu ve düsüncelerini de ustaca katmislardir.
Manas Destanina ilk defa, Kazak-Kirgiz idarecisi olan Rus aslindan franel tesadüf etmistir. Daha sonra Çokan Velihanof 1856 yilinda destani dinlemis fakat destanin en uzun parçasini rodloff tesbit ederek 1885′ te nesretmistir. Destanin en önemli bölümlerini Manas, Manas’ in oglu Semetey, Manas’ in torunu Seytek, Colay ve Töstök’ ün hikayeleri teskil etmektedir. Colay Er Töstük hikayeleri ile ilgili bölümlerin Colay adinda bir Manas’ çidan derlendigi zannedilmektedir.
Destanin, bölümler halinde kisaltilmis hali:
1) Yeditör adini tasiyan yerde Böyün Han oturmaktadir. Böyün Hanin oglu Kara Han ve onun oglu da Cakip Han (Yakup Han) adiyla abilir. Cakip Han, Alma Ata Irmaginin gözesinde, Sungur Yuvasi denilen yerde yerlesmistir; Cakip Han’ in hiç evladi yoktur. Bir gün Tanri’ dan bir oglan çocuk ister, onun da kahraman olmasini ister. Tanrinin izni ile bir oglu olur. Oglu oldugu için de Tanriya güzel bir kisrak kurban eder. dört Peygamber gelip çocuga ad kor ve adina Manas der. Manas dile gelir ve babasina: “ben Islam yolunu açacagim, gavurlarin malini yagmalayacagim” deyince Cakip Han, çok eski arkadasi olan Baka’ ya haber gönderir ve yanina gelmesi için çagirir. Baka gelince de, Manas’ in söylediklerini ona nakleder. Bu söz üzerine Baka: “Pek güzel söz” der: “Hemen anlatalim, Çin’ e akin edelim ve pekin yolunu bozalim!”
Dedigi gibi yaptilar.
Cakip Han’ in oglu genç Manas ise on yasina gelince ok atti, on dört yasina basinca da han evini basip yikti, ahn oldu. Kasgar’ dan bütün Çinlileri sürüp Turfana tikti, Tufandaki Çinlileri sürdü, Aksuya atti.
2) Kalmuk Han’ in oglu Almambet’ in Müslüman olusu, Er Kökçe’ ye siginisi, Er Kökçe’ den de ayrilip Manas’ a gelisini anlatir:
Yerin yer suyun su oldugu çagda… alti atanin oglu gavur, üç atanin oglu müslüman idi. O zaman Kara Han’ in oglu Almambet dogdu, hemen büyüdü ve Müslüman oldu. Babasini müslüman olmadigi için öldürdü, kaçip geldi müslüaman beylerinden Er Kökçe’ ye sigindi. Er Kökçe’ nin kirk yigidi vardi. Bu kirk yigit, Beylerinin bu Kalmuklu’ ya, Almambet’ e çok iltifatlar edip onu yanindan ayirmadigini görünce kiskandilar, kiskaninca da Almambet hakkinda dedikodular çikarip yaydilar. Bu yüzden Almambet sle Er Kökçe Bey’ in arasi bozuldu. Almambet de kalkip Manas’ in Bey evine geldi.
Manas da Almambet’ i büyük iltifatlarla karsiladi. Manas Almambet’ i çok sevdi.
3) Manas ile Er Kökçe’ nin savasmasini anlatir: Manas’ in çerileri Er Kökçe’ nin ilini yagma ederler. Savasta Er Kökçe yenilir. Ardindan da Cakip Han, oglu Manas’ i evlendirmek ister. Kiz aramaga baslar. Temir Hanin kizi olan Kanikey’ in, Manas’ a layik bir evdes oldugunu saglik verir. Temir Han da kizini Manas’ a vermek istmektedir. Ama Temir Hanin bas danismani bu evlenmeye engel olmaga çalisir. Bu yüzden dügün esnasinda kavgalar olur, ucu savasa ve yagmaya varir. Sonunda bas danisman Mendibay Manas’ i zehirler Manas ölür. Manas’ in ölümü ailesini yoksulluga, sikintiya ve felakete düsürür. Ati, dogani ve köpegi mezarinin basinda aglarlar. Manas’ in canini bagislamasi için Tanriya yalvarip yakanirlar. Manas’ in kirk tane de yigidi vardir ama hepside beglerini unuturlar. Tanri, Manas’ in hayvanlarinin sadakati karsisinda onlarin duasini kabul edip Manas dirilir. Eskisi gibi, eskisinden daha güçlü bir sekilde iline ve töresine hizmet eder.
4) Kökütey Han’ in yas törenini anlatir:
Kökütey Han hastalanir. Son nefesini vermeden önce vasiyetini yapar. Ardindan da ölür. Kökütey Han in ölümü üzerine komsu milletlerden de yas töreni için çagrilanlar olur: Herkes gelir. Büyük bir yug töreni yapilir. Törenin bitecegine yakin istirak edenler arasinda bir kavga baslar ve sonu savasa varir. Manas ve müslüman olmayan Calay Han arasinda devam eden savas uzayip gider.
5) Göz Kaman’ i anlatir:
Cakip Han’ in, küçükken Kalmuklara esir düsen ve Mogalistan’ a götürülüp orada büyütülen Göz Kaman adli bir kardesi vardir. Göz Kaman Mogalistan’ da, Kalmuklar arasinda büyütülüp orada bir Kalmuk kiziyla evlendirilir; orada bes oglu olur ve bir gün ogullari ile birlikte asil yurduna döner. Kalmukça konusmaktadir.
Manas, hem amcasini giç görmedigi ve o güne kadar tanimadigi, hem de amcasi Kalmukça konustugu için onu casus zanneder; yakalayip zincire vurur. Bunlari yaptiktan sonra da böyle bir amcasi olup olmadigini anlamak için babasina haber gönderir. Colay Han haberi alinca sevinir ve kardesini hos tutmasi için ogluna emir verir. Fakat Manas’ in annesi ve karisi da Göz Kaman’ dan hoslanmislar hele Kalmukça konusmasini büsbütün yadirgamislardir. Bu yüzden birlik olup hep beraber Cakip Han’ in emrini hiçe sayarlar. Yalniz Manas babasinin buyrugunu dinleyip amcasina iyi davranir, hatta amcasi ve ogullari için büyük bir sölen verir. Fakat göz Kaman’ in ogullari bu sölende bir kavga çikarip Manas’ i döverler.
Manas, Kalmuklara karsi sefere çiktiginda amcasinin ogullari Kalmukça bildigi için onlardan yararlanmak ister. Gökçegöz’ ü Kalmuklara caus olarak gönderir. Gökçegöz ise Kalmuklar tarafina geçer geçmez Manas’ a ihanet eder. Manas da bunun üzerine Almambet’ i gönderir. Almambet’ in yardimiyla Manas savasi kazanir. Bir çok ganimetler alir. Dönerken yari yolda Gökçegöz’ e rastlarlar ve Gökçegöz Manas’ i kirk yigidi ile birlikte zehirler. Kirk yigid ölür. Manas’ i, karisi Kanikey tedavi etmek suretiyle kurtarir. Mekke’ den erenler gelir ve Kanikey’ e yardim ederler.
Manas da iyi olur olmaz Mekke’ ye gider ve orada dua edip Tanriya yalvararak kirk yigidinin dirilmesini temin eder.
6) Semetey’ in dogumunu anlatir.
Manas artik ihtiyarlasmistir.
Ak ati halsiz düsmüs zayiflamistir.
Manas kirk yigidini yanina çagirir. Ölümünden sonra dogacak olan ogluna iyi bakmalari için vasiyet eder.
Ve Manas ölür.
Manas için büyük bir yug töreni yapilir, yas tutulur.
Cakip Han Kanikey’ e haber göndererek Manas’ indan kirk yigidinden biri olan Abeke’ ye veyahud da Köbes’ e varip evlenmesini buyurur. Kanikey ise:
-Kizim olursa dedigini tutar evlenirim, gel gelelim oglum olursa evlenmek söyle dursun ne Abeke’ nin suratina ne de Köbes’ in yüzüne bakarim, diye cevabini gönderir.
Kanikey’ in bir oglu olur. dedigini yapip kimseyle evlenmez. Ötekiler Kanikey’ in oglunu öldürmek isterler. Bunu ögrenen Kanikey oglunu alip babsi Temir Han’ in ülkesine kaçar. Yolda türlü sikintilar çeker, basina gelmedik kalmaz. Sonunda Temir Han’ in ülkesine varir, Bey evine ulasir.
Temir Han kizina ve torununa kavusunca pek çok sölenler verir. Torununa ad konulmasi için bütün il halkini toplar fakat çocuga kimse bir ad bulup da koyamaz. Bunun üzerine orta yerde bir ak sakalli ihtiyar peyda olur, uzun uzun dualar eder ve Temir Han’ in torununa Semetey adini verir.
Semetey büyür. Baba yurduna dönmek ister. Yola çikacagi sirada annesi Kanikey:
-Baka’ ya selam söyle, ne söylerse sözünü tut, disina çikma, diye tembih eder.
Semetey, baba ocagina döner. Cakip Han hayattadir ve torunu Semetey’ in annesine yapilan eziyetlerin acisini çikaracagini, öç alacagini zannederek korkar. Bunun için de Semetey’ i zehirlemeye karar verir. Kararini tatbik etmek isterken durumu ögrenen Semetey hem Çakip Hani, hem de Abeke ve Köbes’ i öldürür.
7) Semetey’ in baba ocagina yerlestikten sonrasini anlatir:
Semetey, baba ocagina dönüp öz yurduna yerlestikten sonra, Kalmuklar üstüne akinlar yapmak için hazirliklara baslar. Babasinin, hayatta olan kirk yigidini çagirip toplar. Der ki:
-Akin yapmamiz gerek; at sürüleri ve ganimet almamiz gerek!
Bu sözden sonra sefere çikar.
Fakat kirk yigit, kendi aralarinda toplanip konusurlar:
-bizden öncekiler yetmis yasina vardi; bizden sonrakiler altmisa ulasti. Biz, bu Semetey’ in babasina hizmet ettik, simdi de ogluna hizmet edecegiz. Ihtiyarladik artik. Semetey, bizi bu ihtiyar halimizde yüce dag baslarindan asirmak diler, çaglayanli sulardan geçirmek diler; bizi öldürmege kastetmistir, dönelim! dediler.
Semetey’ in buyrugunu dinlemediler, geri döndüler, kaçtilar.
Semetey, onca sözden sonra babasindan kalma kirk yigide söz geçiremeyince onlari öldürür.
Bu arada, Acubey ile Almambet’ in birer ogullari olmustur. Semetey, bu çocuklari kendisine kardes edinir. Birinin adini Kançura ötekinin adini Külçura koyup öyle çagirir.
Kançura ile Külçura da büyürler. Büyüyünce Semetey’ e hizmet etmege baslarlar. Bir gün gelir. Semetey, Kançura ile Külçura’ ya, Akin Han’ in kizi Ay Çürek’ i evlenmek üzere kaçirmak istedigini söyler ve onlardan bu is için hizmet ister. Bunun için de Akin Han’ in ülkesine sefere çikilmasi gerektigini anlatir. Dediklerini yaparlar ve Ay Çürek’ i kaçirirlar. Gel gelelim Ay Çürek’ in bir de nisanlisi vardir ki Kökçe oglu Ümetey diye bilinmistir. Bu Kökçe oglu Ümetey, Ay Çürek’ in kaçirilisini kendisine yediremez ve o da karsilik olarak Semetey’ in sürülerini yagmalarlar. Bunun üzerine aralarinda bir savas baslar. Birbirlerini karsilikli olarak yagmalayip dururlar. Sonunda Semetey, Kökçe oglu Ümetey’ e baris teklif eder. Savastan yorulan Ümetey de bunu kabul eder.
Ümetey’ le yaptigi baristan biraz rahatlayan Semetey, baska bir sefere çikmak için hazirlandigi sirada bir dÜs görür. Düsünü karisi Ay Çürek’ e anlatir. Ay Çürek de düsü yorumlayip:
-Sen bu sefere çikma, der çikarsan basina bir felaket gelecek.
Fakat Semetey inatçidir, hem de bos laflara kulak asacak cinsinden degildi. Karisinin düsünü yorumlamasina karsilik:
-Düs dedigin sey saçmaliktir!.. diye karsilik verdi.
Böyle demedine ragmen, düsünün hayra yorulmasi için de babsinin ruhuna en iyi kisraklardan birini kurban eder. Arkasindan da, Er Kiyas’ in ülkesine akin baslar.
Akinin en kizismis zamaninda Almambet’ in oglu Kançura, Semetey’ e ihanet eder ve onu yakalayip Er Kiyas’ a götürür, teslim eder. Semetey’ e ihanet etmeyen Külçüra’ yi da köle olarak kullanirlar.
Bu sirada Ay Çiçek bir oglan çocuk dogurmustur. Ay Çüregin bir oglan çocugu dogurdugunu duyan Er Kiyas çocugu yasatmak istemez. Öldürmege çalisir. oglunu kurtarmak isteyen Ay Çürek Er Kiyasi tehdit adip korkutur:
-Eger sen benim oglumu öldürtürsen ben de seni babam Akin’ a sikayet ederim, ülkeni alt üst ettirir öcümü alirim der.
Er Kiyas bu tehditten korktugu için çocugu öldürtmeyip kendine evlat edinerek yaninda alikoyar. Halkini toplayip çocuga ad koymak ister. Fakat kimse bir ad bulamaz. Aksakalli Aykoca derler bir ihtiyar vardir, sonunda o gelir ve Ay Çürek’ in ogluna Seytek adini verir.
Seytek de büyür, delikanli olur, yigit olur. Külçura’ yi koruyup kölelikten kurtarir. Er Kiyas öldürülür. Bunlardan sonra Seytek de baba yurduna, öz ocagina döner. Babasina ihanet eden Almambet’ in oglu Kançura, Seytek’ in baba yurduna Bey olmustur. üstelik Seytek’ in babaannesi Kanikey’ e koyun güttürüp çobanlik yaptirmak suretiyle ona eziyetler etmistir.
Bu hali gören Külçura, Kançura’ yi yakalar ve Kanikey de onu öldürür. Baba yurduna yerlesen Semetey ise, Taskent’ ten Talas’ a kadar yayilan genis ülkeleri idaresi altina alip oralarin Hani olur.
